سیما افراشته
دکتر مریم مرزبان
دکتر کاظم زنده دل
تاریخچه قلیان به قرن ۱۶ در هند میرسد؛ بعدها در ایران، ترکیه و مدیترانه شرقی نیز رواج یافت. قلیان از زمان حکومت عثمانیها در میان اهالی شهرهای غربی کشور ما رواج یافت و بعدها به میان اعراب و فارسها نفوذ کرد. سابقه ورود قلیان به خانوادههای ایرانی به دوران قاجار باز میگردد که سنت قلیان کشیدن به دربار هم کشیده شد. در ایران از دیر باز مصرف قلیان در جنوب کشور بین مردان و زنان رواج داشته است. آمارها نشان میدهد که مصرف قلیان اکنون در استانهای فارس، بوشهر، هرمزگان و سیستان بلوچستان شایعتر از سایر استانهای کشور است. این در حالیست که مردان و زنان شمال غرب کشور بیشتر سیگار مصرف میکنند. از میانه دهه ۷۰ به تدریج قلیان در میان خانوادههای ایرانی کم رنگ شد و هواداران خود را از دست داد. تا اینکه از میانه دهه ۸۰ پای تنباکوهای معطر و میوهای عربی به قهوهخانههای ایران باز شد و جای تنباکوی خوانسار را گرفت.
در روزگار نه چندان دور، قلیان ابزار دست پدربزرگها و مادربزرگهایی بود که در کسالت عصرها به دودهای مه آلودش پناه میبردند، این روزها اما قلیان نه در کنج خانهها، که به متن زندگی و اوقات فراغت جوانها راهیافته و پای ثابت مهمانیها، دورهمی های جوانان و خانوادههای ایرانی شده است. در دهههای اخیر تبلیغات دخانیات عمدتاً نوجوانان و جوانان را هدف قرار داده است و بر اساس آمارهای وزارت بهداشت متأسفانه سن کشیدن قلیان بین دختران ایرانی به ۱۴ سال رسیده است.
آیا به دنبال این مطلب میتوان گفت که فلان سرطان در بوشهر شیوع چشمگیری دارد؟
قلیان در بوشهر
به دلیل بومی بودن قلیان در بوشهر و تولید تنباکوی محلی در برازجان، این ماده دخانی در این استان از مصرف بالایی برخوردار است. آمارها نشان میدهد مردان و زنان استان بوشهر رتبه اول مصرف قلیان را در کشور دارند. این موضوع را میتوان با گشتوگذار در شهر و ساحل و پارکها به وضوح دید. بوشهر محل کاشت تنباکوهای مختلفی است که در بین مردم بومی طرفداران زیادی دارد. و کشیدن قلیان یکی از عادتهای این استان به شمار میآید. در این استان فروشگاههای عرضه قلیان و تنباکو وجود دارد و افراد زیادی از این طریق کسب درآمد میکنند. کمپینهای زیادی مثل قلیانها را گلدان کنیم یا ایجاد پارک بدون دخانیات در بوشهر اجرا شده است اما این اقدامات محدود نتوانستهاند از این ماده ویرانگر پیشگیری کنند!
متاسفانه علیرغم اینکه مردم استان بوشهر به خاطر همدمی با قلیان در معرض تهدید سرطان هستند، تاکنون تحقیق و مطالعه ای درباره شیوع و انواع سرطان در این استان صورت نگرفته است.
عوارض قلیان
نتایج بررسیها نشان میدهد که دود قلیان حاوی مواد خطرناکی است که باعث مبتلا شدن به انواع سرطانها از جمله سرطان دهان، لب، لوزالمعده، مری، مثانه، ریه، کبد و روده بزرگ میشود. در پی مصرف قلیان یا قرار گرفتن در معرض دود آن، باید افزایش حملات آسم در کودکان و بزرگسالان را انتظار داشت. عضو اصلی دیگری که تحت تأثیر این ماده قرار میگیرد، قلب است. این در حالی است که بیماریهای قلبی یکی از عوامل اصلی مرگومیر در جهان و ایران به شمار میآید. همچنین قلیان موجب پوکی استخوان شده و در برگشت اسید معده و تشدید زخمهای گوارشی و ایجاد سرطانهای دستگاه گوارش مؤثر است. هرچند تحقیقات کمی در مورد عوارض سلامتی قلیان انجام شده، روشن است که تمام خطرات سیگار شامل مصرف قلیان هم میشود. و خطرات آن بیشتر از سیگار است. بررسیهای دقیق نشان دادهاند که هر سر قلیان حداقل به میزان یک بسته سیگار دود و سموم دخانیات را وارد بدن میکند.
باورهای غلط دربارۀ قلیان
متأسفانه باورهای غلطی در مورد قلیان در میان مردم رایج است از جمله اینکه آنها فکر میکنند مضرات قلیان نسبت به دیگر مواد دخانی از جمله سیگار کمتر هست و در نتیجه آن را جایگزین مناسبی برای سیگار میدانند.
باور غلط بعدی این است که مردم فکر میکنند کشیدن قلیان به اندازه سیگار اعتیادآور نیست. تصور غلط افراد جامعه این است چونکه دود قلیان از آب رد میشود مواد سمی آن از بین میرود در حالی که دود تنباکو بعد از عبور از آب هم هنوز حاوی سطح بالایی از ترکیبات شیمیایی و سرطانزاست.
متأسفانه تنباکوهای میوهای به دلیل داشتن رطوبت باعث رشد انواع میکروبها و قارچهای کشنده هستند که عموم مردم از آن بیاطلاعاند.
چرا قلیان؟
قلیان به دلیل در دسترس بودن، لذت جویی، نداشتن تفریحات سالم، ناآگاهی در مورد عوارض آن، حس استقلال در دوران نوجوانی و جوانی، عرضه روز افزون آن در قهوهخانهها، اماکن تفریحی، رستورانها و طعمهای مختلف تنباکوی میوهای و معطر مورد استقبال جوانان قرار گرفته است. متأسفانه در تعطیلات نورز و همه ساله شاهد مصرف قلیان در محلهای تفریحی هستیم. ایکاش در سال جدید شاهد ارادۀ جمعی و عزم ملی برای کاهش مصرف قلیان باشیم.
قوانین مربوط به مصرف قلیان
درباره قلیان به تنهایی و به صورت ویژه چیزی در قوانین دیده نمیشود. همه قوانین موجود به دخانیات، اعم از توتون و تنباکو و مشتقات آن، اختصاص دارد. مهمترین قانون موجود در این باره «قانون جامع کنترل و مبارزه ملی با دخانیات» است که در سال ۱۳۸۵ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. بر اساس ماده ۳ این قانون، هر نوع تبلیغ، تشویق مستقیم و غیرمستقیم یا تحریک افراد به استعمال دخانیات اکیداً ممنوع است. بر اساس ماده ۷ این قانون نیز مواد دخانی باید از سوی افراد دارای پروانه فروش عرضه شود و توزیع فرآوردههای دخانی از سوی اشخاص بدون پروانه فروش آن، ممنوع است.
جدا از سیاستگذاریهای کلی که در قانون جامع کنترل و مبارزه ملی با دخانیات آمده است، مهمترین موضوع در این قانون، منع مصرف مواد دخانی در اماکن عمومی است.
در تبصره یک این ماده قانونی هم علاوه بر فهرست ذکرشده از نهادهای دولتی، عمومی و انقلابی، مصرف دخانیات در اماکن عمومی یا وسایل نقلیه عمومی نیز ممنوع و مشمول مجازات شده است. سؤالی که در اینجا ممکن است مطرح شود این است که آیا بوستانها، تفرجگاهها و قهوهخانهها که امروز مهمترین اماکن مصرف قلیان هستند، جزء «اماکن عمومی» محسوب میشوند و مصرف دخانیات در آنها نیز ممنوع است؟
بنابراین، هم در قانون شهرداریها و هم در قانون جامع کنترل و مبارزه ملی با دخانیات و آییننامه اجرایی آن، مصرف دخانیات اعم از سیگار و قلیان در اماکن عمومی -که قهوهخانهها هم در زمره آنها محسوب میشوند- ممنوع است.
آنچه مشخص است با وضع قوانین مصرف قلیان کنترل نشده است و متأسفانه کشیدن قلیان روز به روز در میان جوانان در حال افزایش است. جالب اینکه قلیان در کشورهای غربی هم در حال توسعه است و روز به روز مصرف آن افزایش مییابد. این امر باعث شده است که متخصصان و دولتها اقدامات مهمی را برای کنترل توزیع و مصرف قلیان آغاز کنند. بدیهی است که اگر اقدامات باز دارندۀ انجام ندهیم، بزودی شاهد رخنۀ قلیان به خانههای خود و تحمل خسارتهای جبران نشدنی در سلامت مردم باشیم.
مبارزه با مافیای شرکتهای تولید دخانیات
سودی که از مصرف تنباکوهای رنگ وارنگ به جبیب شرکتهای گوناگون تولیدی میرود آنقدر جذاب است که بجای آنکه به فکر سلامت مردم باشند با تبلیغات گوناگون جوانان ما را گرفتار اعتیاد به مصرف سیگار و قلیان کنند. راهبرد صحیح برای مبارزه با مصرف دخانیات این نیست که با کسانی که با جان مردم سوداگری میکنند دور یک میز بنشینیم و مذاکره کنیم. اگر به تاریخچه مبارزه با بیماریهای مختلف نگاه کنیم در مییابیم که برای مبارزه با فلج اطفال، مالاریا، وبا و … مبارزه همه جانبه دولتها و دانشمندان آغاز شد و از هر فرصتی برای دفع عوامل آنها استفاده شد. برای مبارزه با سرطان هم باید مبارزه همه جانبهای داشته باشیم و از مواجهه مردم با عوامل خطر سرطان (مثل مصرف قلیان) جلوگیری کنیم.
مدیرکل سابق سازمان بهداشت جهانی جمله قابل تأملی در این خصوص دارد: ” اگر قاطعانه عمل نکنیم، صد سال بعد فرزاندان و نوادگانمان به گذشته نگاه کرده و بطور جدی این سؤال برایشان مطرح میشود که چگونه کسانی که ادعای تعهد به سلامت عمومی و عدالت اجتماعی داشتند، اپیدمی دخانیات را بدون کنترل رها کردند”.