پروفسور رضا ملک زاده
دانشمند برجسته بین المللی در زمینه تحقیقات سرطان و چهره ماندگار علوم پزشکی کشور:
دکتر رضا ملک زاده به تازگی (می ۲۰۱۸) به دعوت آژانس بین المللی تحقیقات سرطان (IARC) به فرانسه رفت و به پاس فعالیت های ارزنده در گسترش تحقیقات سرطان به ویژه شناسایی عوامل ابتلا و شیوع سرطان‌های گوارشی در ایران، مدال افتخار این آژانس را دریافت کرد. همچنین ایران به عنوان بیست و ششمین عضو آژانس اعلام شد.
دکتر ملک زاده بزرگترین مطالعه همگروهی آینده نگر(کوهورت) خاورمیانه و شمال آفریقا را با جمعیتی ۵۰هزار نفری در استان گلستان را به عنوان داغ ترین نقطه سرطان مری در کشور، سرپرستی کرده است.
«اثبات تأثیر نوشیدن چای داغ در ابتلا به سرطان مری» و نیز «سرطان زایی تریاک» از نتایج این تحقیق بود که هر دو به ثبت جهانی رسیده اند.
ضمن تبریک به شما برای گرفتن مدال افتخار آژانس بین المللی تحقیقات سرطان، لطفا بفرمایید که عضویت ایران در این آژانس چه دستاورهایی برای ما خواهد داشت؟
این موفقیت، امکانات و تسهیلاتی در اختیار ما قرار می دهد.
ما می توانیم از امکاناتی که در آژانس بین المللی است بیشتر استفاده کنیم. تعداد بیشتری از محققین جوان ما می توانند در خارج از کشور دوره های تخصصی را فرا گیرند. موضوع مهم این است که تحقیقات سرطان اکنون پیچیده شده است و یکنفر نمی تواند کاری کند، بلکه یک تیم باید فعالیت داشته باشند بنابراین ما می توانیم در همه تیم های بزرگی که در دنیا در حوزه سرطان فعالیت می کنند حضور موثر پیدا کنیم.
چگونه توجه شما به سرطان معطوف شد بگونه ای که فعالیت علمی و انرژی تان را به آن اختصاص داده اید؟
در نوجوانی با پدربزرگ مادری‌ام ارتباط صمیمانه داشتم و ایشان بخاطر سرطان فوت کردند. در آن زمان در ذهنم این ایده شکل گرفت که در آینده روی سرطان و پیشگیری آن تحقیق کنم. به همین علت بود که از ۲۵ سال قبل به محض اینکه از مسئولیت‌های اداری بیرون آمدم، بخش عمده‌ای از وقت، انرژی و علاقه‌ام را روی تحقیقات سرطان گذاشته‌ام و خیلی خوشبختم که در بخش‌هایی پیشرفت‌های خوبی داشته ایم.
آیا علاوه بر تشخیص و درمان در زمینه تولید داروهای سرطان هم موفقیتی داشته ایم؟
بله ما خیلی خوب جلو رفته‌ایم. در پی تحریم‌ها، مجبور شدیم داروها را تولید کنیم. اکثر قریب به اتفاق داروهای سرطان دنیا را با فاصله کوتاهی در ایران تولید می کنیم بنابراین فکر می‌کنم در علم داروشناسی خوشبختانه پیشرفته هستیم، دانشمندان خیلی برجسته‌ای داریم و شرکت‌های دانش‌بنیان متعددی که کارشان فقط تولید داروهای جدید است. ما بازارهای جهانی هم داریم و در چند نقطه دنیا حتی به روسیه و کشورهای همسایه داروهایمان را صادر می‌کنیم.
آیا آماری از پراکندگی و تنوع سرطان در نقاط مختلف کشور داریم که بر اساس آن بدانیم باید در هر نقطه چه اقدامی انجام شود؟
در برنامه ملی ثبت سرطان در سال۱۳۹۳ آماری از ۹۸ درصد جمعیت کشور در مورد بروز سرطان تهیه شد. بر اساس گزارش این برنامه سالانه ۱۱۲ هزار و ۵۰۰ نفر به سرطان مبتلا می شوند و تقریباً نیمی از افراد مبتلا یعنی چیزی حدود ۵۰ هزار نفر در سال از بیماری سرطان فوت می‌کنند .پیش‌بینی ما این است که با توجه به روند افزایش سن و پیری جمعیت، این روند در سال‌های آینده به تدریج افزایش پیدا کند، البته در سایر کشورهای در حال توسعه جهان هم همین‌طور است. الان میزان شیوع سرطان در ایران ۱۵۸ بیمار به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر در سال است، که از متوسط شیوع سرطان در جهان یعنی ۱۸۴ بیمار در هر ۱۰۰ هزار، پایین‌تر است.
مهم‌ترین علل سرطان در ایران و جهان چیست؟
تقریباً ۳۰ درصد از علل ابتلا به سرطان در دنیا در حقیقت به علت استعمال سیگار و دخانیات است ولی در کشور ما تریاک هم به آن اضافه می شود یعنی ۳۰ درصد علل سرطان در ایران فقط به سیگار، قلیان و تریاک بر‌می‌گردد. حدود ۳۰ درصد علل دیگر آن به چاقی و پرخوری و عوامل تغذیه‌ای مربوط می شود . (حدود ۲۵ درصد ایرانی‌ها خیلی چاق هستند، حدود ۷۰ درصد مردم وزن‌شان از وزن طبیعی بالاتر است و چاقی یک عامل مهم در ایجاد سرطان بخصوص سرطان روده بزرگ است.) حدود ۲۰ درصد از علل سرطان‌ها هم مربوط به عفونت‌ها است. بعضی از میکروب‌ها در بدن موجب عفونت های مزمن می‌شوند، ایجاد سرطان می‌کنند مثل هلبکولاکتر پیلوری، هپاتیت نوع B و نوع C، و نیز ویروس پاپیلومای انسانی و بعضی از عفونت‌های دیگر. درصد کمی از سرطان‌ها هم به خاطر مواجهات شغلی و آلودگی‌های محیطی بروز می کنند. و بخصوص آلودگی هوا و آب از علل سرطان هستند.
چه رفتارهایی را برای مبارزه با سرطان توصیه می کنید؟
نخست اینکه باید مردم را به فعالیت بدنی و ورزش تشویق کنیم. ۹۰ درصد ایرانی‌ها تحرک کافی ندارند یعنی فعالیت بدنی که برای سالم زندگی کردن باشد، ندارند. دومین مورد این است که باید از پرخوری پرهیز کرد . در ایران ۳۰ درصد از مقدار غذایی که مصرف می‌کنیم، مازاد بر نیاز است . پس باید مردم را تشویق کنیم ، چاق نشوند . سومین مساله کاهش مصرف نمک و حذف نمکدان از سفره است. یکی از علل سرطان معده- بعنوان شایع‌ترین سرطان در مردان ایرانی- مصرف نمک زیاد است. تشویق به مصرف میوه و سبزیجات نیز اهمیت دارد. نیمی از ایرانی‌ها میزان سبزیجات و میوه مصرفی شان کافی نیست .
آیا رعایت این نکته ها فرد را از ابتلا به سرطان مصون می‌کند؟
باید بدانیم سرطان در ۵۰ درصد مواقع قابل پیشگیری است. سرطان بیماری‌ای است که بیشتر در سنین بالا اتفاق می‌افتد. بیش از ۹۰ درصد از سرطان‌ها در سنین بالای ۶۰ سال اتفاق می‌افتد. سرطان پدیده‌ای است که بستگی به مجموعه‌ای از عوامل محیطی و ژنتیکی دارد، افرادی که بهداشت دهان و دندان را رعایت نمی کنند، بیشتر در معرض سرطان هستند مثل سرطان معده و مری، بنابراین باید توصیه کنیم مردان بهداشت دهان و دندان خود را رعایت کنند، هر شب مسواک بزنند، در طول روز چند بار دهان شان را تمیز کنند و سیگار، قلیان و تریاک مصرف نکنند، وزن‌شان را متناسب نگه‌دارند و نمک کمتر مصرف کنند، سبزیجات و میوه‌جات را بیشتر مصرف کنند و سعی کنند از مواجهات شغلی مستمر با محیط‌های دارای عوامل سرطان‌زا، پرهیز کنند. یکی از این موارد مصرف مایعات داغ است. یک کار خیلی راحتی است که مردم چای داغ نخورند و چای ولرم بخورند. بنابراین بخشی از کار ما در حقیقت پیشگیری است.
ولی ترس از سرطان بین مردم گاهی مانع مراجعه برای تشخیص سرطان می شود
به همین دلیل آگاه سازی مردم خیلی مهم است. در سنین خاص، بخصوص بالای ۵۰ سال بهتر است غربالگری انجام شود برای مثال افراد بالای ۵۰ سال و افرادی که در خانواده‌شان فرد مبتلا به سرطان روده بزرگ بوده، ۱۰ سال قبل از این سن باید برای یک نوع غربالگری مراجعه کنند که با یک آزمایش مدفوع قابل چک کردن است، اگر در آن خون باشد، روده را بررسی می‌کنیم، معمولاً همه سرطان‌های روده بزرگ از پولیپ که ضایعه ای کوچک و قابل برداشتن است، نشات می‌گیرد. بخصوص برای سرطان روده بزرگ که در ۲۵ تا ۳۰ سال گذشته در ایران دو برابر شده است. کسانی هم که در خانواده درجه یک آنها فرد مبتلا به سرطان وجود دارد باید برای مشاوره مراجعه کنند و در صورت توصیه پزشک بیش از سایر افراد جامعه به برنامه های پیشگیری و غربالگری ها توجه کنند.
درباره طرح جامع سرطان کمی بیشتر توضیح دهید.
ما برنامه جامعی برای پیشگیری داریم ، تشخیص زودرس، درمان و درمان‌های تسکینی برای افرادی که سرطان می‌گیرند. از این ۱۱۲ هزار نفر یا ۱۱۵ هزار نفری که هر سال در ایران به سرطان مبتلا می شوند، باید مراقبت شود. همان‌طور که گفتم ۵۰ درصد آنها را می‌توانیم به طور کامل درمان کنیم، بنابراین باید مراکزی باشد که آنها بتوانند مراجعه کنند. ایده‌آل این است که زودتر تشخیص داده شود، تا درمان هم خیلی راحت‌تر انجام شود. بخشی دیگر از کار پیشگیری است، که ترویج فرهنگ سالم زیستن و اطلاع‌رسانی به عموم مردم را ضروری می‌سازد. مردم باید آموزش ببینند از عوامل خطری که موجب سرطان می‌شود پرهیز کنند. پیشگیری احتیاج به تحقیقات دارد تا علل را پیدا کنیم . بخش سوم این است که بتوانیم افراد مبتلا به سرطان و پنجاه درصدی را که درمان نمی‌شوند کمک کنیم که تا وقتی زنده هستند، درد نکشند. نقش افرادی که باید همکاری کنند، تعیین شده است. خیلی از آنها خوشبختانه کار را شروع کرده و به جلو می‌روند. بر اساس نتیجه ثبت سرطان و وضعیت بروز و شیوع آن در استانهای مختلف، لازم است برای نقاط مختلف کشور و برای انواع سرطان، سیاست گذاری کنیم.
آیا بانک اطلاعاتی از پزشکان ایرانی متخصص سرطان در سراسر جهان در دست داریم تا بتوانیم آنها را دعوت به همکاری کنیم؟
خوشبختانه این کار را کرده‌ایم در مؤسسه ملی توسعه تحقیقات علوم پزشکی در وزارت بهداشت که بنده مسئول آن هستم، بانک اطلاعاتی از حدود ۱۵۰۰ نفر از برترین دانشمندان ایرانی در رشته‌های علوم پزشکی از جمله سرطان درست کرده ایم و اتفاقاً از آنها دعوت شده است و الان همکاری نزدیکی در زمینه‌های تحقیقاتی و آموزشی با بعضی از آنها داریم.
شما شیرازی هستید، و حسن تصادفی است که در روز سعدی با شما مصاحبه می‌کنیم، رابطه شما با اشعار و حکایت های سعدی چگونه است؟
خوشبختم که زمانی که رئیس دانشگاه شیراز بودم، توانستیم اولین کنگره بین المللی بزرگداشت سعدی را در شیراز برگزار کنیم. سعدی یک شخصیت جهانی است. سعدی هویت ملی ایرانیان است به این دلیل که منادی صلح و دوستی و مهربانی است. در تمام اشعار سعدی در گلستان او صلح و دوستی موج می زند. بنی آدم اعضای یک پیکرند که در آفرینش ز یک گوهرند.
بیایید یادی کنیم از مرحوم پورفسور شمس شریعت به صورت رایگان در روستاها طبابت می کردند و بپرسیم چرا اکنون این فرهنگ بین پزشکان ایرانی کمرنگ شده است؟
کم رنگ شدن آن را قبول ندارم. خیلی از دکترها چنین کاری کرده اند و معتقدم چنین پزشکانی می توانند خیلی بیشتر نیز باشند و فکر می کنم باید برویم به فرهنگ اصیل نوعدوستانه خود که سعدی و شاعران بزرگ ما منادی اش بودند و حتی در دین و اعتقاداتمان واقعا وجود دارد. خیلی خوشبختم که توانستیم برویم در نقطه ای از ایران که معروف بود به داشتن بیشترین میزان سرطان در دنیا. یعنی منطقه گنبد کاووس. اهالی ۳۷۰ روستا مورد مطالعه قرار گرفتند و اقدامات پیشگیرانه برای آنها صورت گرفت. بعد از آن مطالعه، در ۲۰ استان کشور پایگاهایی درست کردیم، مشابه پایگاه گلستان و اکنون خوشبختانه حدود ۳۵۰ نفر از برجسته ترین جوانان ایرانی که در زمینه پزشکی از جمله سرطان مشغول تحقیقات هستند، در مطالعات و طرح های پیشگیرانه سرطان فعالیت دارند.
شنیدیم شما ایام نوروز هم طبابت را تعطیل نمی کنید؟
معمولا ایام نوروز به روستای خودمان در استان فارس می روم و در آنجا مریض ها را در درمانگاهی رسیدگی می کنم و از این ارتباط بسیار خوشحالم.
نکته ای دیگر اگر به نظرتان می‌رسد، بفرمایید.
مایلم از بنیان‌گزاران مؤسسه شمس که مؤسسه ای نیکوکاری است بخاطر تلاش برای پیشگیری، آموزش، کنترل و حمایت از بیماران مبتلا به سرطان در کشور تشکر کنم و به مردم عزیزم بگویم باید شیوه زندگی سالم را در پیش بگیریم تا به سرطان مبتلا نشویم.
