دکتر فاطمه زارعی
دکتری آموزش بهداشت و ارتقای سلامت دانشکده علوم پزشکی دانشگاه تربیت مدرس
همه میدانیم سرطان پستان اولین سرطان شایع در بین زنان است و آمار و رقمهای نگران کنندهای درباره روند رو به افزایش آن مطرح میشود، این را هم میشنویم که اگر این بیماری بهموقع تشخیص داده شود، بهراحتی قابلپیشگیری و درمان است، با اینحال همواره این سؤال مطرح است اگر سرنوشت سرطان پستان همیشه با یک تشخیص بهموقع از طریق معاینه فیزیکی ماموگرافی میتواند تراژیک نباشد، پس چرا این اقدام برای انجام اینگونه معاینات از سوی زنان با روی باز استقبال نمیشود!
پاسخ به این سؤال خود چالش دیگری است که برمیگردد به نگاه ما به این مسئله. در این شماره قصد دارم تا از پشت عینک یک رفتارشناس سلامت به تحلیل و پاسخ به این دغدغه بپردازم. با این نگاه یک رفتار بهداشتی مثل انجام ماموگرافی و مراجعه برای انجام معاینات پستان با پنج مفهوم قابل تحلیل هست. اجازه دهید این پنج مفهوم را به صورت سوال مطرح کنم.
- اول اینکه که آیا متخصصان و آموزش دهندگان سلامت، یا آیا بهاندازه کافی سرطان پستان را بهمثابه دغدغه و نگرانی اساسی برای هر زن نشان داده اند؟
- آیا یک زن به این باور رسیده که در برابر سرطان پستان آسیبپذیر است و آن را بهصورت یک تهدید درک می کند؟
- آیا یک زن به این باور رسیده که در صورت پیگیری توصیه متخصص سلامت به انجام معاینه فیزیکی و ماموگرافی احتمال پیشگیری از سرطان پستان ممکن خواهد بود؟
- آیا کسی و یا کسانی هستند که راهنمای آگاه و حرفهای زنان برای انجام معاینه فیزیکی و ماموگرافی باشند و به آنها بگویند به کجا و چه موقع برای غربالگری سرطان پستان بروند؟
- و مفهوم آخر، یک زن چگونه میتواند به این خودباوری برسد که میتواند در هر شرایطی، برای انجام معاینه فیزیکی و ماموگرافی گام بردارد؟
از آنجاییکه نقش آموزشدهندگان بهداشت در ایجاد و تقویت این فرایند شناختی در باور فرد بسیار مهم است، سعی میکنم در ادامه با ذکر مصداقهایی به تبیین شفافتر این موضوع بپردازم، لذا از اینجا به بعد روی سخنم با مراقبان سلامت و پزشکانی است که وظیفه مهم آموزش به بیماران را نیز به عهدهدارند.
آگاهی درباره سرطان پستان
بهطور خاص در مورد سرطان پستان و افزایش احتمال اقدام برای ماموگرافی و مراجعه به پزشک برای معاینه پستان، ایجاد حساسیت در بیمار نسبت به سرطان پستان قدم اول است. به این معنی که بیمار به این باور ذهنی برسد که صرفنظر از عوامل ژنتیکی در صورت رعایت نکردن سبک زندگی سالم، ممکن است دچار سرطان پستان شود. برای ایجاد این حساسیت در جلسات آموزشی با بیمار، به بیان عواقب سرطان پستان از نظر جسمی، بار مالی، خانوادگی و حتی روابط صمیمانه و عاطفی زوجی و … بپردازد. در ادامه بیمار باید شدت دچار شدن به سرطان پستان در صورت نداشتن سبک زندگی سالم و انجام ندادن معاینه پستان و تشخیص بهموقع از طریق ماموگرافی را درک کند. برای ایجاد این باور، مراقب سلامت یا پزشک میتواند با بیان یک داستان واقعی نتایج جدی و منفی بیتوجهی توصیههای فوق را بیان کند.
متخصصان رفتارشناسی سلامت اعتقاد دارند، انسان موجودی است منطقی و حتی برای انجام یک رفتار بهداشتی هم اهم و فی اهم میکند یعنی منافع حاصله و موانع انجام آن رفتار را در ذهن خود محاسبه میکند. درصورتیکه منابع بر موانع ارجحیت داشته باشد، احتمال انجام آن رفتار بیشتر است. در مورد انجام ماموگرافی و اقدام برای معاینه پستان هم وضع به همین منوال است. لذا یکی از مهمترین وظایف مراقبین سلامت و پزشکان در جلسات آموزش به بیمار، تحلیل مزایا و موانع توصیههای بهداشتی به بیمار است.
در خصوص تحلیل منافع انجام معاینه فیزیکی و ماموگرافی برای بیمار، تأکید بر این «فایده» مهم است که انجام این رفتار بهطور منظم توسط پزشک و خود بیمار باعث پیشگیری بهموقع از سرطان پستان و عواقب غیرقابل درمان آن خواهد شد. همچنین در خصوص اطمینان دادن به بیمار در مورد اینکه معاینه فیزیکی توسط پزشک کمتر از 15 دقیقه وقت آنها را خواهد گرفت و در صورت استفاده از بیمههای درمانی مراکز دولتی هزینه مالی زیادی هم برای انجام معاینات دورهای و ماموگرافی متحمل نخواهد شد. همچنین تصحیح سوءبرداشتها و اطلاعات غلط درباره ماموگرافی و سرطان پستان توسط پزشک و مراقبین سلامت دورهدیده، احتمال مراجعه برای تشخیص زود درس را افزایش خواهد داد.
ذکر این نکته ضروری است که هرگونه رفتار بهداشتی در یک فرایند شناختی قابلتحلیل است. ازاینرو ادراک افراد مختلف از حساسیت و هرگونه ناخوشی یا اختلال آسیبزای مشخص متفاوت است. در یکسوی طیف افرادی قرار دارند که کاملاً هرگونه احتمال ابتلا به بیماری را انکار میکنند. در میانه طیف افرادی هستند که ممکن است احتمال ابتلا به بیماری را بپذیرند ولی معتقدند که احتمال نمیرود آن بیماری برای آنها رخ دهد. در سوی دیگر طیف، افرادی قرار دارند که نسبت به ابتلا به بیماری دچار وحشت بوده و معتقدند که بهاحتمالقوی دچار آن بیماری میشوند. هرچقدر شخص خود را حساستر و مستعدتر بداند احتمال بیشتری میرود که به اقدامات پیشگیرانه است بزند.
در پایان فراموش نکنیم که قلب یک رفتار بهداشتی (در اینجا رفتار غربالگری سرطان پستان) ایجاد این باور است که یک زن بگوید “من به عنوان یک زن میتوانم در هر شرایطی ( کمبود وقت، هزینه بالا، رضایت نداشتن شوهر، ترس و غیره) برای معاینه فیزیکی و ماموگرافی اقدام کنم”. تمام تلاش یک متخصص رفتار شناس سلامت این است که این باور را در فرد ایجاد کند که احساس خود کارآمدی به قصد انجام رفتار میانجامد.