دکتر حمیدرضا رحمانی زاده دهکردی
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی
هوش در دَم سخن شگفت و حکیمانه‌ای در معرفت کهن پارسی است. این عبارت که بامعنایی مشابه اما بیان‌ها‌یی متفاوت، در بسیاری از متون شرقی یافت می‌‌شود، حاوی نکته‌ی مهمی است. هوش در دَم متضمن دست‌کم دو معناست: معنای نخست آن «توجه و تمرکز عمیق به تنفس» است که برخی از فرهنگ‌ها و آئینهای باستانی (نظیر یوگی‌ها، کندالینی، آئینهای شینتو و کنفوسیوسی) آن را سرپل ارتباطی جهان فروتر با جهان فراتر می‌‌دانند و سعادتمندی نوع بشر را با آن گره می‌‌زنند. مثلاً در آئین یوگا ارزش تنفس (دم، حبس دم، بازدم و حبس بازدم) که غالباً با مراقبه (Meditation) و نوعی تن آرامی (Relaxation) همراه است، ارزش فراتری از فهم و درک بشری دارد. معنای دیگر هوش در دَم، که مکمل معنای نخست است، «حضور و ماندن در لحظه» است؛ بی‌اندیشه از گذشته و آینده، که ظاهراً اولی منشأ افسردگی و دیگری مولد اضطراب و تشویش است.
پرواضح است که مفاهیمی ازاین‌دست، حاصل چکیده‌ی سده‌ها تأمل و آگاهی بشر است که چند صباحی در اثر سلطه فراگیر تجربه‌گرائی و علوم طبیعی به محاق رفتند و چنان شد که برخی از پزشکان، جامعه شناسان، روانشناسان متأخر تجربه‌گرا، معارف این‌چنینی را در ردیف خرافه‌ها‌یی بی‌معنی دسته‌بندی کردند که شایسته توجه و عنایت ویژه‌ای نیستند
مفاهیم «هوش در دم» و «حضور در لحظه» ازجمله دستاوردهای بزرگ بشری است که امروزه در غرب به‌صورت تکنیکها و آموزه‌های درسی بانام حضور در لحظه (Mindfulness) تئوریزه و در اختیار بسیاری از پژوهشگران، مددکاران و روان شناسان / روان‌کاوان قرارگرفته است و شایسته است که دست‌اندرکاران بهداشت و درمان ما نیز دستی از آستین همت به در آورند و چنین آموزه‌ها‌یی را در اختیار افرادی از جامعه قرار دهند که هم‌اکنون به‌واسطه‌ی مشکلات عدیدۀ اجتماعی، اقتصادی و …، بهداشت روانی‌شان در معرض آسیب‌ها‌ی جدی است. با بهره‌گیری از معارف و دانش‌ها‌ی لطیفی ازاین‌دست است که بسیاری از بیماران صعب‌العلاج ما می‌‌‌آموزند که با کاربست آن تکنیکها نظیر مراقبه و حضور در لحظه، بر قسمت‌ها‌ی «شادی‌بخش» و «لذت آفرین» زندگی تکیه کنند و از آن‌ها سرپلی برای ارتقای بهداشت روانی خویش در مواجه با بیماری بسازند.
این رباعی تأثیرگذار از خیام در واقع بیانیه‌ای است در ستایش اکنون:
از دی که گذشت هیچ ازو یاد مکن / فردا که نیامده ست فریاد مکن
برنامده و گذشته بنیاد مکن / حالی خوش باش و عمر بر باد مکن