از پ تا ت؛ همه‌چیز درباره سرطان پروستات

مهران آماده رستمی، دکتر آذین نحوی‌جو، دکتر عرفان امینی

غده پروستات، گردو شکل و جایگاهش در بین مثانه و آلت تناسلی مردانه (penis) است جایگاه پروستات در جلوی راست‌روده (rectum)  است. اگر اندازه آن طبیعی باشد، آن را می‌توان به دو لوب چپ و راست تقسیم کرد. ادرار در مسیرش از مثانه تا آلت تناسلی از مجرایی در قسمت مرکزی پروستات عبور کرده و درنهایت از بدن دفع می‌شود. پروستات ترشح مایعی را بر عهده دارد که وظیفه‌اش تغذیه و محافظت از اسپرم‌هاست. رشد سلول‌های پروستات، چه سالم و چه سرطانی، توسط تستسترون تحریک می‌شود.

سرطان پروستات

آمارهای منتشرشده از آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان نشان می‌دهد که سرطان پروستات دومین سرطان شایع مردان در جهان است (با نرخ بروز 29.3 و مرگ 7.6 در هر صد هزار نفر). سرطان‌های ریه و  روده بزرگ نیز به ترتیب در رتبه‌های اول و سوم قرار دارند. در حالت طبیعی اندازه غده پروستات با سن، افزایش می‌یابد در نتیجه با افزایش سن، خطر ابتلا به سرطان پروستات بیشتر می‌شود. این سرطان در مردان جوان‌تر از 50 سال، نادر است.

سرطان پروستات، یعنی بعضی از سلول‌های طبیعی این غده، توانایی کنترل رشد و تقسیم را از دست داده‌اند و دیگر همانند سلول‌های سالم عمل نمی‌کنند.

سرطان پروستات در ایران

سرطان پروستات با 6004 مورد جدید در جایگاه دوم شایع‌ترین سرطان‌ها در ایران بعد از سرطان معده قرار دارد.تعداد موارد مرگ‌ومیر این سرطان 3071 است که بعد از سرطان‌های معده و ریه در جایگاه سوم قرار دارد. نسبت نرخ مرگ‌ومیر به نرخ بروز این سرطان در ایران 0.51 است.

انواع سرطان پروستات

انواع سرطان پروستات بر اساس این‌که سرطان از کدام نوع از سلول‌های موضع درگیری آغاز شده است، طبقه‌بندی می‌شوند. دانستن این موضوع به تصمیم‌گیری پزشک در انتخاب روش درمانی مناسب کمک زیادی می‌کند.

انواع آن عبارت‌اند از:

• آدنوکارسینومای سلول‌های ترشح‌کننده حفره‌ای (acinar): آدنوکارسینوما به سرطان‌هایی گفته می‌شود که در سلول‌های مترشحه در غده پروستات وجود دارد که شایع‌ترین نوع سرطان پروستات است.

2-  آدنوکارسینومای سلول‌های ترشح‌کننده مجراوی (ductal) : این نوع آدنوکارسینوما در سلول‌هایی که در مجرای غده پروستات قرارگرفته‌اند، به وجود می‌آید. در ضمن تمایل به رشد و گسترش سریع‌تری نسبت به آدنوکارسینومای حفره‌ای دارد.

 

 

علائم سرطان پروستات

در مراحل اولیه سرطان پروستات به‌ندرت علامتی از این بیماری بروز می‌کند. حتی اگر این بیماری به مراحل پیشرفته برسد، در هنگام تشخیص هم ممکن است هیچ علامتی بروز نکند، اما اغلب علائم در موارد غیر سرطانی بروز می‌کند.

علائم سرطان پروستات پیشرفته:

1. I. وجود خون در ادرار و منی
2. II. درد مکرر در موضع درگیر

III.        مشکل در دفع ادرار

1. IV. نیاز ناگهانی و یا مکرر دفع ادرار
2. V. کاهش وزن غیرقابل توضیح
3. VI. وجود درد در لگن و ران و کمر

VII.       وجود درد و یا علائم غیرطبیعی در آلت تناسلی

VIII.      جریان ضعیف دفع ادرار

1. IX. درد استخوانی

عوامل خطر

درحالی‌که علل اصلی سرطان پروستات هنوز ناشناخته مانده، خطر ابتلا به سرطان پروستات رو به افزایش است. اما داشتن یک یا چندین عامل خطر، بدین معنی نیست که حتماً به بیماری مبتلا خواهیم شد. تعدادی از این عوامل خطر عبارت‌اند از:

1- سن: احتمال سرطان پروستات در مردان با سن کمتر از 40 سال، خیلی کم است. اما شانس داشتن سرطان پروستات در سنین بالاتر از 50 سال به‌سرعت افزایش می‌یابد. حدود 6 مورد از 10 مورد سرطان پروستات در مردان بالاتر از 65 سال یافت می‌شود.

2- نژاد/ قومیت: سرطان پروستات در سیاه‌پوستان بیشتر از  مردان از نژادهای دیگر است. احتمال مرگ ناشی از سرطان پروستات در مردان  سیاه‌پوست   نیز بیش از دو برابر مردان سفیدپوست است.

3- سابقه خانوادگی: به نظر می‌رسد سرطان پروستات در برخی از خانواده‌ها بیشتر اتفاق بیافتد، که نشان می‌دهد در برخی موارد ممکن است عوامل ارثی یا ژنتیکی وجود داشته باشد. احتمال بیماری در فردی که پدر یا برادرش مبتلا به سرطان پروستات باشند دو برابر سایر مردان است. همچنین احتمال داشتن سرطان پروستات در افراد با سابقه قوی خانوادگی سرطان پستان و تخمدان بیشتر از افراد بدون سابقه خانوادگی است.

4- تغییرات ژنی:  تعدادی از تغییرات ارثی ژن باعث افزایش ریسک سرطان پروستات می‌شود، اما به‌طورکلی آن‌ها احتمالاً برای تنها درصد کمی از موارد به‌حساب می‌آیند.

• علاوه بر این عوامل، عوامل دیگری مثل رژیم‌های غذایی نامناسب، چاقی، استعمال دخانیات، قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی، وازکتومی… می‌توانند به‌عنوان عوامل فرعی به‌حساب آیند.

پیشگیری

پیشگیری از سرطان پروستات، در واقع  تغییر در شیوه زندگی است به‌گونه‌ای که به کاهش احتمال بروز سرطان پروستات بیانجامد.

غربالگری  و روش‌های تشخیصی سرطان پروستات

آزمایش‌های غربالگری از جمله آزمایش‌هایی است که به پزشک کمک می‌کند سرطان را زودتر و یا حتی قبل از بروز علائم تشخیص دهد و درمان کند.

آزمایش آنتی‌ژن اختصاصی پروستات(PSA):

PSA یک نوع پروتئین است که هم توسط سلول‌های سالم پروستات و هم سلول‌های سرطانی پروستات ساخته می‌شود. تعیین سطح PSA در آزمایش خون، یک آزمون اختصاصی برای سرطان نیست، بدین معنا که سطح طبیعی این پروتئین در خون افراد با سنین بین 50 تا 59 سال، کمتر از 3 نانوگرم در هر میلی‌لیتر است. افزایش سریع سطح این پروتئین در خون ممکن است نشان‌دهنده امکان‌پذیر بودن ابتلا به سرطان پروستات باشد. حتی در صورت افزایش سطح سرمی آنتی‌ژن اختصاصی پروستات به بالاتر از مقادیر طبیعی احتمال وجود سرطان پروستات خیلی بالا نبوده و در این شرایط نیز تنها یک مرد از سه مرد با سطح افزایش‌یافته PSA  به سرطان مبتلا هستند. در حال حاضر توصیه می‌شود انجام این آزمون برای غربالگری در مردان بدون علامت باید همراه با معاینه رکتوم باشد.

فواید غربالگری سرطان پروستات با  PSA

تشخیص سرطان پروستات در مراحل اولیه و قبل از انتشار آن به سایر نقاط بدن از مهم‌ترین مزایای غربالگری است که باعث آسان‌تر شدن و کوتاه‌تر شدن مراحل درمان می‌شود.

خطرات غربالگری سرطان پروستات با آزمایش PSA

• تشخیص زودهنگام سرطان پروستات ممکن است منجر به بهبود سلامتی و یا کمک به داشتن زندگی طولانی‌تر نگردد.

غربالگری ممکن است سلامتی بیمار مبتلا به سرطان پروستات پیشرفته را بهبود ندهد یا به  افزایش طول عمر وی کمک نکند.

بعضی از سرطان‌های پروستات هرگز باعث ایجاد علائم نمی‌شوند یا تهدیدکننده زندگی نیستند، اما اگر با آزمایش غربالگری پیدا شوند ، ممکن است سرطان فرد درمان شود. یافتن این سرطان‌ها به تشخیص بیش‌ازحد بیماران معروف است. مشخص نیست که آیا درمان این سرطان‌ها به فرد کمک می‌کند زندگی طولانی‌تری داشته باشد یا خیر. درمان سرطان پروستات مانند جراحی وسیع پروستات و پرتودرمانی ممکن است در بسیاری از مردان عوارض جانبی طولانی‌مدت داشته باشد. شایع‌ترین عوارض جانبی آن اختلال در نعوظ و بی‌اختیاری ادرار است.

لازم به ذکر است  که احتمال مرگ در این بیماران در اثر بیماری‌های قلبی عروقی (قلب و عروق) یا خودکشی بیشتر است.

• آزمایش‌های پیگیری(Follow-up) مانند بیوپسی ممکن است برای تشخیص سرطان انجام شود.

اگر آزمایش PSA بالاتر از حد معمول باشد، ممکن است بیوپسی پروستات انجام شود. عوارض ناشی از بیوپسی پروستات ممکن است شامل تب، درد، خون در ادرار یا مایع منی و عفونت ادراری باشد. حتی اگر بیوپسی نشان دهد بیمار مبتلا به سرطان پروستات نیست، ممکن است در آینده نگرانی بیشتری نسبت به ابتلا به سرطان پروستات داشته باشد.

• 
• نتایج آزمایش غربالگری گمراه‌کننده باشد

نتایج آزمایش غربالگری حتی اگر سرطان پروستات وجود داشته باشد، ممکن است طبیعی باشد. مردی که مبتلا به سرطان پروستات باشد ولی نتایج آزمایش غربالگری هیچ سرطانی را نشان ندهد(منفی کاذب) درمان وی به تأخیر بیفتد حتی اگر علائم هم داشته باشد.

احتمال دارد نتایج آزمون PSA  بالا بوده و فرد به سرطان پروستات مشکوک شود درحالی‌که ممکن است علیرغم بالا بودن تست PSA سرطان پروستات وجود نداشته باشد (مثبت کاذب). همین امر باعث می‌شود تعداد آزمون‌های بیشتری نظیر بیوپسی برای فرد انجام شود که عوارض آن بسیار زیاد است و همچنین باعث ایجاد اضطراب و تشویش فرد می‌شود. پزشک می‌تواند در مورد خطر ابتلا به سرطان پروستات و نیاز به آزمایش غربالگری به فرد توصیه کند.

آیا غربالگری سرطان پروستات انجام دهیم یا نه؟

بر اساس  فواید و خطرات انجام غربالگری که در بالا به آن‌ها اشاره شد بهترین اقدام  برای تصمیم به انجام یا عدم انجام غربالگری آن است که از خود  این سؤالات را بپرسیم:

–           آیا در خطر ابتلا به سرطان پروستات هستم(در گروه پرخطر قرار دارم یا نه)؟

–           اگر نتیجه آزمون من طبیعی بود، آیا باعث اطمینان می‌شود یا نه ؟

–           اگر نتیجه آزمون من غیرطبیعی بود چه‌کاری باید انجام دهم؟

پس‌ازآن با مشورت با پزشک و آگاهی از تمامی فواید و خطرات تصمیم به انجام غربالگری بگیریم.

معاینه پروستات از طریق مقعد

در این معاینه پروستات فرد از طریق  مقعد معاینه می‌شود. برای انجام این معاینه ابتدا متخصص دستکش به دست می‌کند و سپس انگشتش را وارد رکتوم(راست‌روده) می‌کند تا قسمت پشتی پروستات را احساس کند. این معاینه ممکن است ناخوشایند باشد اما به‌ندرت دردناک است. اگر پزشک یک منطقه سخت یا یک‌شکل غیرطبیعی را احساس کند، آزمایش‌های بیشتری انجام می‌شود. تغییرات غیرطبیعی پروستات همیشه نشان‌دهنده سرطان پروستات نیستند. تمام سرطان‌های پروستات سطح بالای PSA را تولید نمی‌کنند، بنابراین متخصص ممکن است قبل از انجام بیوپسی، از معاینه پروستات از طریق مقعد برای بررسی پروستات استفاده کند.

بیوپسی

اگر آزمایش آنتی‌ژن اختصاصی پروستات(PSA)  و معاینه پروستات از طریق مقعد اختلالی را نشان دهند، نمونه‌برداری اغلب در مرحله بعدی انجام می‌شود. در برخی موارد، پزشک، قبل از انجام بیوپسی، ام‌آر‌آی(MRI)  پیشنهاد می‌کند. در این روش تشخیصی، با استفاده از یک سوزن مخصوص،  مقدار کمی بافت از قسمت‌های مختلف پروستات گرفته می‌شود. نمونه‌ها به آزمایشگاه فرستاده می‌شود و در آنجا متخصص آسیب‌شناسی بافت سلول‌های سرطانی را بررسی می‌کند.

آزمون‌های دیگر

هنگامی‌که به‌وسیله روش بیوپسی مشخص شود که فرد به سرطان پروستات مبتلا شده است، اقدامات دیگری صورت می‌گیرد تا از انتشار احتمالی توده سرطانی از محل اصلی خود به‌جاهای دیگر بدن مطلع شویم. که این روش‌ها عبارت‌اند از:

اسکن استخوان

این اسکن نشان می‌دهد که آیا توده‌های سرطانی پروستات به سمت استخوان‌ها انتشار پیداکرده‌اند یا نه. برای این اسکن مقدار بسیار کمی ماده رادیواکتیو به درون سیاهرگ تزریق می‌شود. در طول یک تا دو ساعت این ماده به‌وسیله گردش خون به سمت استخوان می‌رود. سپس کل بدن توسط دستگاهی اسکن می‌شود. مقدار افزایش‌یافته تشعشعات که توسط دستگاه نشان داده می‌شود، وجود سلول‌های سرطانی در استخوان  را آشکار می‌کند.

سیتی اسکن

سیتی اسکن از پرتوهای اشعهX استفاده می‌کند تا تصاویر زیادی از درون بدن را نشان دهد  که به کمک رایانه برای ترکیب آن‌ها در یک تصویر دقیق و مقطعی استفاده کند. این آزمایش می‌تواند تومورهای کوچک‌تر را تشخیص دهد و اطلاعات دقیقی در مورد تومور، گره‌های لنفاوی در ناحیه موردنظر و سایر ارگان‌ها را فراهم کند. از فرد خواسته می‌شود برای چند ساعت قبل از اسکن، ناشتا باشد تا تصاویر اسکن واضح‌تر و راحت‌تر دیده شود.

MRI

در این روش، اسکن به‌وسیله یک آهن‌ربای قوی و امواج رادیویی برای ساختن تصاویر دقیق داخل بدن استفاده می‌شود. نوع اصلی MRI که در مردان مبتلا به سرطان پروستات استفاده می‌شود، mpMRI (تصویربرداری رزونانس مغناطیسی چند پارامتری) نام دارد که حاصل ترکیب نتایج سه اسکن MRI برای ارائه یک تصویر واضح‌تر است. تصویربرداری MRI می‌تواند مناطق غیرطبیعی پروستات را نشان دهد. در صورت نیاز، متخصص ممکن است به‌وسیله این اسکن مناطقی را که به بیوپسی نیاز دارند، پیشنهاد کند. حتی اسکن MRI می‌تواند نشان دهد که آیا سرطان از پروستات به مناطق مجاور گسترش‌یافته یا نه. این اسکن بدون درد است اما پر سر و صداست و ممکن است 30-40 دقیقه طول بکشد.

اسکن PET

اسکن PET نوعی روش تصویربرداری است. پس از آنکه تشخیص سرطان پروستات قطعی شد با کمک این روش مرحله بیماری تشخیص داده می‌شود.

• متخصص به‌وسیله آزمایش‌ها و مراحل مختلف تشخیصی، مرحله و درجه پیشرفت سرطان را معلوم می‌کند. که به انتخاب روش درمانی بهتر توسط کادر درمانی کمک بسزایی می‌کند. از این اسکن برای تشخیص موارد عود بیماری پس از درمان قطعی نیز استفاده می‌شود

درمان سرطان پروستات

راه‌های درمانی مختلفی برای مدیریت و درمان این سرطان وجود دارد. برای بعضی مردان، درمان فوری لازم نیست یا ممکن است مناسب نباشد. متخصص درمانی می‌تواند به بیمار اجازه دهد تا روش درمانی مبتنی بر مرحله و درجه پیشرفت سرطان  خود را بداند.

جراحی

هنگامی‌که بیمار به سرطان پروستات اولیه مبتلا باشد، پزشک می‌تواند جراحی رادیکال برداشتن پروستات را پیشنهاد دهد. در این عمل جراحی، با برداشتن پروستات، قسمتی از مجاری ادراری  و وزیکول سمینال احتمال رفع کامل سرطان وجود دارد.

در بیشتر سرطان‌های تهاجمی، ممکن است گره‌های لنفاوی نزدیک به بافت سرطانی(مثل گره‌های لنفاوی قسمت لگن) برداشته شود.

رادیوتراپی

رادیوتراپی سرطان، با استفاده از اشعه X با قدرت و انرژی بالا به کشتن سلول‌های سرطانی و یا  توقف رشد سلول‌ها می‌پردازد. اشعه به سمت تومور سرطانی هدایت می‌شود و سلول‌های سرطانی را تنها در آن منطقه می‌کشد. قبل از جراحی از این روش برای کوچک کردن تومور و بعد از جراحی برای کشتن هر سلول سرطانی باقی‌مانده استفاده می‌شود. همچنین از این روش نیز در کاهش نشانه‌ها و علائم ناشی از سرطان، مثل درد، خون‌ریزی و انسداد مجاری ادراری استفاده می‌شود.

شیمی‌درمانی

شیمی‌درمانی روشی درمانی است که با استفاده از داروها از رشد سلول‌های سرطانی جلوگیری می‌کند که یا سلول‌های سرطانی را می‌کشد یا از تقسیم شدن آن‌ها جلوگیری می‌کند. دریافت شیمی‌درمانی قبل از رادیوتراپی و یا جراحی ممکن است در کوچک‌سازی اندازه تومور سرطان پروستات به‌اندازه‌ای که بتواند با جراحی راحت‌تر برداشته شود، کمک کند.

درمان‌های تسکینی

درمان‌های تسکینی با کاهش علائم سرطان به بالا بردن کیفیت زندگی بیمار کمک می‌کند.از این روش درمانی برای کنترل علائم در مراحل مختلف سرطان پروستات استفاده می‌شود.

پیش‌آگهی سرطان پروستات

سرطان پروستات دارای پیش‌آگهی طولانی است. تقریباً 80 تا 85 درصد سرطان‌های پروستات در زمانی که سلول سرطانی به‌صورت موضعی یا منطقه‌ای است، شناخته می‌شوند. نزدیک به 100 درصد افرادی که بیماری آن‌ها در این مراحل شناسایی و درمان می‌شود، بعد از پنج سال به‌عنوان افراد عاری از بیماری شناخته می‌شوند.