فاطمه تورنگ
دانشجوی دکترای سیاست‌گذاری تغذیه
اصطلاح تراریخته یا دستکاری شده ژنتیک فقط مختص مواد غذایی نیست و به هر موجود زنده و فرآورده حاصل از آن که با تغییرات ژنها ایجاد شده باشد، گفته میشود. مهندسی ژنتیک روی گونه های متفاوتی از موجودات زنده از میکروارگانیسم ها گرفته تا گیاهان و حیوانات در حال انجام است. این فناوری علاوه بر تولید غذا، میتواند در تولید داروها نیز به‌کار آید و در صنایع دیگر نیز کاربرد دارد. تغییر ژنتیک در این موجودات از طرق طبیعی مثل آمیزش یا پیوندهای معمول در کشاورزی ایجاد نمی شود، بلکه ژن جدا شده از یک موجود به کمک فناوری زیستی به موجود دیگر وارد می شود.
تراریخته ها چرا تولید می شوند
مهم‌ترین دلیل ذکرشده توسط دولتمردان برای تولید و مصرف غذاهای تراریخته در سطح دنیا، ازدیاد جمعیت در سراسر جهان و تقاضای بالای غذا است و ادعا میشود که نمی‌توان این حجم نیاز به غذا را با روش‌های عادی کشت، تأمین کرد. بذرهای تراریخته معمولاً نیاز به سم و کود کمتری برای کشت دارند. این بذرها می‌توانند در آب‌وهوای نامساعد رشد کنند و برخی از آنها نیاز به آب کمتری دارند. به‌عنوان‌مثال، در ایران تحقیقات گستردهای برای تولید بذرهای برنج که به آفت کرم ساقه خوار مقاوم هستند، در حال انجام است. اگر این بذر بتواند به مرحله کشت در سطح مزارع برسد، میتواند نیاز به کشت غرقابی برنج را کاهش دهد. بنابراین علاوه بر کاهش مصرف سم، مصرف آب نیز کاهش خواهد یافت و حتی می‌توان در مناطق کمآب کشور، برنج کشت کرد. دستکاری ژنتیک میتواند میزان تولید محصولات کشاورزی در واحد سطح را افزایش دهد و هزینه‌های تولید ناشی از کود، سم و مصرف آب را کاهش دهد.
دانشمندان در حال تحقیق برای تولید گیاهان تراریختهای هستند که اسیدهای آمینه، چربی ها و ویتامین‌های مورد نیاز بدن انسان را در سطح بالاتری تأمین کنند. حتی تحقیق برای تولید گیاهانی که غذاهای تولید شده از آنها آلرژی کمتری در افراد ایجاد کند، در حال انجام است. یکی از مشکلات اصلی که امنیت غذایی را در سطح جهان و به‌ویژه ایران تهدید میکند، ضایعات غذایی است. متأسفانه یک‌سوم غذای تولیدشده در ایران به ضایعات تبدیل میشود و به حداقل رساندن ضایعات میتواند نیاز ما را به واردات غذایی از بین ببرد. یکی از راه‌های موفق کاهش ضایعات، تولید غذاهای تراریختهای است که بدون اضافه کردن نگهدارندهها، ماندگاری بالاتری داشته باشند. این یک روی سکه است، روی دیگر آن انتقاداتی است که از سوی منتقدان مطرح میشود.
آیا تراریخته ها سلامت ما را به خطر می اندازند؟
نگرانی های زیادی در مورد محصولات تراریخته وجود دارد. برخی دانشمندان نگران هستند که دستکاری ژنتیک موجب تغییراتی در پروتئین‌های موجود در مواد غذایی ما شود و این پروتئین‌های جدید موجب آلرژی شوند. البته بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت، تاکنون گزارشی از ایجاد آلرژی ناشی از مصرف تراریختهها ثبت نشده است. نگرانی هایی هم در مورد انتقال ژن های دستکاری‌شده به انسان وجود دارد. مردم بر این باورند که ژن های دستکاری‌شده وارد بدن ما شده و موجب سرطان و بیماریهای دیگر مرتبط با ژنها میشوند. اما احتمال آن بسیار کم است؛ زیرا تقریباً تمام ژنهای غذایی در دستگاه گوارش ما کاملاً هضم میشوند. برخی دانشمندان نگران هستند که این ژنها وارد میکروب‌های بیخطر دستگاه گوارش ما شوند و آنها را به انواع بیماری‌زا تبدیل کنند. مطالعات اولیه روی حیوانات آزمایشگاهی نشان داد که در پی مصرف غذاهای تراریخته در برخی موارد بیماریهای کبدی، کلیوی و بهخصوص گوارشی ایجاد شده است.
نگرانی های زیست‌محیطی محصولات تراریخته مهم‌تر است. دانشمندان نگران این هستند که بذرهای استفاده‌شده در طبیعت پس از آمیزش با سایر بذرها، انواع خطرناکی را ایجاد کنند. به همین دلیل معمولاً بذرهای حاصل از یک گیاه تراریخته عقیم هستند و قابلیت کشت مجدد از آنها گرفته‌شده است. همچنین باید محل کشت تراریختهها به‌طور کامل از بذرهای عادی جدا باشد. برخی انواع تراریخته سم Bt را در محیط آزاد میکنند که موجب دفع آفات می شود. برخلاف نگرانیهای ابراز شده، این سم سال‌هاست که در کشاورزی استفاده‌شده است و خطری برای انسان ندارد.
نگرانی دیگر آسیب هایی مثل از بین رفتن تنوع زیستی در طبیعت و فقط کشت انواع خاصی از گیاهان است. در این صورت علاوه بر به هم خوردن اکوسیستم، در صورت ایجاد آفت‌های جدید، کاهش تنوع گونه‌ها موجب از بین رفتن یک‌باره محصولات غذایی ما میشود.به‌عنوان‌مثال، در حال حاضر، ما انواع مختلفی از برنج را کشت میکنیم اما با ورود گسترده تراریختهها ممکن است فقط یک نوع برنج که محصول بیشتر و بهتری دارد، در تمام کشور کشت شود. حال اگر آفت جدیدی ایجاد شود که این نوع برنج را نابود کند، تمام محصول ما از بین خواهد رفت. اما اگر انواع مختلفی از برنج در سراسر کشور کشت شوند، این مشکل ایجاد نخواهد شد. به همین دلیل توصیه میشود که اگر فعلاً از یک نوع بذر استفاده نمی‌کنیم، آن را بهصورت ذخیره ژنتیکی کشورمان نگهداری کنیم.
برخی دانشمندان معتقدند که تولید تراریختهها با کاهش مصرف سموم و نیز سوخت‌های فسیلی به محیط‌زیست ما کمک میکند. به‌عنوان‌مثال، در سال 2014، استفاده از تراریختهها موجب کاهش گازکربنیک تولیدی به میزان 27 میلیارد کیلوگرم شد که معادل حذف 11.9 میلیون اتومبیل به مدت یک سال از جاده‌ها است.
آیا محصولات غذایی تراریخته ایمن هستند؟
سازمان جهانی بهداشت و سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو)، هیچ گزارشی از بیماری‌زایی ناشی از مصرف تراریختهها اعلام نکردهاند. آنها استاندارد جهانی برای محصولات غذایی به نام codex ایجاد کردهاند. در این استاندارد، غذاهای تراریخته ایمن هم معرفی شده است. حقیقت این است که اغلب محصولات تراریخته چندین مرحله در محیط‌های آزمایشگاهی تولید میشوند و مواد تشکیل‌دهنده، بخصوص پروتئین‌های آنها بررسی‌شده و با محصول طبیعی مقایسه میشوند تا کمترین تغییرات را داشته باشند. سپس این غذاهای تراریخته، بارها در آزمایشگاه به مصرف خوراک حیوانات، بخصوص حیواناتی با رشد و تولیدمثل سریع میرسند، تا ایمن بودن آنها ثابت شوند و سپس اجازه ورود به بازارهای غذایی را پیدا میکنند. باید خاطر نشان کرد که تراریختهها انواع متفاوتی را شامل میشوند که هرکدام از آنها باید به‌طور جداگانه بررسی شوند. انواعی از تراریختههای آزمایشگاهی وجود دارند که بیخطر نیستند اما این محصولات اجازه ورود به بازار و مزرعه را نیافتهاند.
اگرچه اکنون چند دهه از مصرف تراریختهها در برخی نقاط دنیا گذشته است اما منتقدان مصرف تراریختهها این بررسی‌ها را کافی نمیدانند و معتقدند که سال‌های بیشتری نیاز هست تا از بیخطر بودن این غذاها مطمئن شویم. به هرحال محصولاتی مثل انواع روغنها به دلیل اینکه تقریباً عاری از ژنها و پروتئین‌ها هستند، معمولاً بیخطر فرض میشوند. همچنین مصرف گیاهان تراریخته برای خوراک دام، پنبه و محصولات مشابه خطر بسیار کمتری برای انسان خواهد داشت.
آیا تراریختهها فقط در کشورهای کمدرآمد مصرف می شوند
محصولات تراریخته در بسیاری از کشورهای ثروتمند و حتی کمدرآمد دنیا تولید میشوند. در سال 2017 سرویس بین‌المللی دستیابی و استفاده 
از بیوتکنولوژی کشاورزی ISAAA، گزارش کرد که اسپانیا، پرتغال و جمهوری چک، در 136 هزار هکتار از زمینهای کشاورزی خود، محصولات تراریخته کشت کردهاند. بر اساس گزارش فائو؛ ایالات‌متحده آمریکا، برزیل و آرژانتین بزرگ‌ترین کشت کنندگان تراریختهها در جهان هستند و پس از آنها، هند، کانادا و چین نیز سطح عظیمی از کشتزارهای خود را به کشت تراریخته اختصاص دادهاند. از جمله کشورهای دیگری که تراریختهها را برای مصرف عمومی کشت می کنند می‌توان به استرالیا، هلند، سوئد و آلمان اشاره کرد. البته، بسیاری از کشورهای اروپایی هم تراریختهها را بهصورت تحقیقاتی کشت میکنند. براساس آمار سازمان فائو در سال 2010میلادی، 52 درصد سطح زیر کشت تراریخته در کشورهای در حال توسعه و 48 درصد آن در کشورهای توسعه‌یافته بوده است. مصرف تراریخته در کشورهای توسعه‌یافته هم رایج است، به‌طوری‌که بسیاری از تحقیقات در مورد اثرات مصرف تراریخته در کشور آمریکا انجام شده است. 59 کشور دنیا اجازه مصرف تراریختهها را بر اساس قوانینی دادهاند که در صدر آنها آمریکا و سپس، ژاپن، کانادا، مکزیک، استرالیا، کره جنوبی، فیلیپین، نیوزلند، اتحادیه اروپا و چین هستند. البته بسیاری از کشورها از جمله اتحادیه اروپا قوانین سختی برای مصرف تراریخته ها دارند و نصب برچسب تراریخته را ضروری میدانند. برخی کشورها هیچ قانون و برنامهای برای کشت و یا واردات تراریختهها ندارند که به معنی کنترل نکردن مزارع و بازار است. مهم‌ترین محصولات تراریخته دنیا شامل کتان، برنج، ذرت، سویا و کانولا است.
چه محصولاتی و با چه نظارتی وارد کشور ما میشوند؟
سلامت یک محصول تراریخته را می‌توان در سایت www.isaa.org/gmapprovaldatabase بررسی کرد. در این سایت با وارد کردن مشخصات محصول تراریخته می‌توان تأییدیه‌های جهانی محصول، کشورهای کشت کننده و مصرف‌کننده محصول و نیز صادرکننده‌ها را بررسی کرد. معمولاً محصولاتی وارد کشور ما میشوند که تأییدیه معتبر جهانی داشته و در کشور صادر کننده، کشت میشوند و در بازارهای داخلی همان کشور هم عرضه میشوند.
چرا سیاست‌گذاران ما محصولاتی را به کشور وارد میکنند که اجازه کشت آن را در کشور نمی‌دهند؟
حقیقت این است که نگرانیها در مورد آسیبهای محیط زیستی کشت تراریختهها بسیار بیشتر از نگرانیهای ناشی از مصرف غذایی آنها است. بسیاری از محققین نگران هستند که مبادا محصولات تراریخته کشت‌شده با محصولات غیر تراریخته آمیزش کنند و موجب ایجاد انواع مضری شوند. همچنین برخی معتقدند که برخی انواع تراریخته ممکن است به سایر گیاهان و یا الگوی زیستی محیط زیر کشت آسیب وارد کنند و یا موجب ایجاد آفات یا میکروب‌های مقاوم به سموم و داروها شوند. اگرچه همه این نگرانی ها در مرحله تئوری است و هیچ‌کدام هنوز به اثبات نرسیده است، اما برخی کشورها از جمله ایران، به همین دلایل، ترجیح می دهند، محصولات تراریخته موردنیاز را وارد کنند و فقط انواعی را که بیخطر بودنشان برای محیط‌زیست تا حد زیادی ثابت‌شده است، کشت کنند. بنابراین، این سیاست، یک سیاست حمایت از محیط زیست است، نه اقدامی ناشی از میل به واردات و حمایت نکردن از تولید داخل.
نصب برچسب تراریخته روی غذاها؛ خوب یا بد
بسیاری از مردم تقاضای نصب برچسب تراریخته روی غذاها را داشته‌اند و با مذاکرات متعدد سازمان‌های مردم‌نهاد و نیز برخی مسئولین وزارت بهداشت، این برچسب بر بسیاری از محصولات غذایی نصب شده است. موافقان نصب برچسب عنوان میکنند که مردم باید حق انتخاب داشته باشند و بدانند که محصول عرضه‌شده به آنها تراریخته است یا نه. اما برخی فعالان حقوق عمومی، نصب برچسب تراریخته را خلاف منافع عمومی و بهخصوص عدالت میدانند. آنها معتقدند که اگر یک محصول تراریخته آسیبی به‌سلامت مردم وارد میکند، نباید در بازار توزیع شود. اما اگر بر اساس صلاحدید مسئولان کشورشان، محصولی بیخطر است و در بازار قابل‌عرضه، نیازی به نصب برچسب نیست. نصب این برچسب به اقشار پردرآمد و آگاه جامعه اجازه میدهد از محصولی که به نظر ناسالم است استفاده نکنند، اما اقشار کم‌سوادتر ممکن است آگاهی لازم را نداشته باشند. نکته مهم‌تر اینکه، اقشار کمدرآمد به دلیل قیمت پایینتر محصولات تراریخته، مجبور به مصرف این غذاها حتی برخلاف میلشان می شوند و این با عدالت سازگار نیست. به علاوه، نصب برچسب ممکن است موجب کاهش دقت مسوولان در ارزیابی محصولات تراریخته شود و در واقع این مسئولیت به مردم واگذار شود.
به‌طورکلی باید گفت که استفاده از محصولات تراریخته در جهان امروز غیرقابل اجتناب است، اما کشورها باید نظارت دقیقی بر واردات این محصولات داشته باشند و به‌راحتی اجازه کشت هر محصول تراریختهای را ندهند. تحقیقات برای تولید محصولات تراریخته یکی از استراتژیک‌ترین اقدامات موردنیاز برای هر کشور است که میتواند گام مهمی برای رسیدن به خودکفایی و امنیت غذایی باشد. به‌صراحت می‌توان گفت که اغلب کشورهای پیشرفته دنیا هزینه زیادی را صرف تحقیق در زمینه تولید تراریخته ها می کنند. با این وجود ورود بذرها و در آینده حیوانات تراریخته به کشتزارها و بازار مصرف ما باید بر اساس قوانین شفاف و سخت‌گیرانه باشد.
FAO Biotechnology (www.fao.org/biotech/en/)
FAO Biotechnologies for agricultural development (www.fao.org/docrep/014/i2300e/i2300e00.htm)
Genetically Modified Crops: Seeds of Hope or Deception?http://www.fao.org/cfs/home/blog/blog-articles/article/en/c/1104228/
Frequently asked questions on genetically modified foods (https://www.who.int/foodsafety/areas_work/food-technology/faq-genetically-modified-food/en/)
Bakshi A. Potential adverse health effects of genetically modified crops. Journal of Toxicology and Environmental Health, Part B. 2003;6(3):211-25.
Brookes G, Barfoot P. Environmental impacts of genetically modified (GM) crop use 1996–2015: impacts on pesticide use and carbon emissions. GM crops & food. 2017;8(2):117-47.
Raman R. The impact of Genetically Modified (GM) crops in modern agriculture: A review. GM crops & food. 2017;8(4):195-208.