دکتر سپیده امیدواری
روانپزشک، دانشیار پژوهش مرکز تحقیقات سرطان انستیتو کانسر دانشگاه علوم پزشکی تهران
در آستانهی سال جدید، به یُمن نوروز و نو شدن طبیعت، بخش سلامت روان و سلامت معنوی مجلهی سروش شمس، در این شماره، به حیطه «رابطه فرد با طبیعت» که یکی از محورهای سلامت معنوی است، میپردازد و در این میان، «رابطه کودکان با طبیعت» مورد بررسی قرار میگیرد.
قسمت عمده این متن، برگرفته از مقدمهای است که نویسنده کتاب «کرم کوچولو»*، خطاب به والدین و مربیان، در ابتدای کتاب مزبور آورده است. کتاب «کرم کوچولو»، دومین کتاب از مجموعه کتابهای «کودکان و زندگی» است. مجموعه کتابهای فوق، در قالب داستان و به زبانی ساده و روان، به حیطههای مختلف سلامت معنوی (رابطه فرد با دیگران، رابطه فرد با طبیعت، رابطه فرد با خود، رابطه فرد با وجودی برتر و والا، مسئولیت اجتماعی، مسائل وجودی و …) میپردازند. محور اصلی کتاب «کرم کوچولو»، بُعد «رابطه فرد با طبیعت» است.
کتاب «کرم کوچولو»، در آینده نزدیک توسط انتشارات یگانهاندیش روانه بازار خواهد شد.
حیطه «رابطه فرد با طبیعت»، بیانگر آن است که انسانها باید چه احساسات، باورها و رفتارهایی نسبت به طبیعت داشته باشند تا از سلامت معنوی برخوردار باشند. مطابق مقالات و کتب علمی بینالمللی، انسانهای دارای سلامت معنوی، واجد احساس نزدیکی و تعلّق به طبیعت و نیز احساس مسئولیت نسبت به آن هستند و نهتنها به حیوانات و گیاهان آسیب نمیرسانند، بلکه عمیقاً آنها را دوست دارند. چنین افرادی، عظمت و ابهت طبیعت و جهان هستی را درک و احساس میکنند و مطابق چنین درک و احساسی، «زندگی میکنند».
مفاهیم فوق، مورد تأیید بسیاری از سیستمهای معنوی دینی و غیردینی است. درواقع، حیطه «رابطه فرد با طبیعت»، از جملهی ابعادی از سلامت معنوی است که بسیاری از مفاهیم آن، میان افرادی دارای اعتقادات مختلف، «مشترک» است.
آیا لازم است با کودکان درباره طبیعت حرف بزنیم؟
ممکن است برای برخی والدین و مربیان، پرورش حس احترام به طبیعت و احساس دوستی نسبت به گیاهان و جانوران در کودکان، در جهانی که حقوق «انسانها» و از جمله حق حیات آنها نیز، در بسیاری موارد رعایت نمیشود، مسئلهای تفنّنی و بهدور از واقعیات زندگی بشری بهنظر آید. در پاسخ به این دیدگاه، لازم است بر دو نکته تأکید گردد:
الف: برقراری ارتباطی صحیح با «طبیعت»، موجب پرورش کودکان و نوجوانانی مهربان، دارای شفقت و با باورها و رفتارهایی لطیف میگردد، خصائصی که برای ارتباط صحیح با «انسانهای دیگر» هم، به آنها نیازمندیم.
بهنظر میرسد کودکان و نوجوانانی که با حیوانات و گیاهان، با قساوت برخورد میکنند (بهعنوان مثال، دست به حیوانآزاری میزنند)، با «تمرین قساوت»، ممکن است در بزرگسالی، و حتی در دوران کودکی و نوجوانی نیز، نهتنها با «انسانها»، رفتار پُرمهر و محبتی نداشته باشند، بلکه در بسیاری از اوقات، رفتارهای حیوانآزاری و انسانآزاری، بهصورت توأم، در آنها مشاهده شود.
ب: امروزه «حیات نوع بشر»، به ادامه «حیات طبیعت» (بقاء گونههای مختلف حیوانی و گیاهی، عدم آلودگی هوا، عدم آلودگی آبهای زیرزمینی و روزمینی، استفادۀ درست از منابع طبیعی و …)، گره خورده است. بنابراین «احساس تعلّق به طبیعت»، «خود را همراه با گیاهان و جانوران، جزئی از یک کل دیدن»، «احترام به طبیعت و هستی بهعنوان آفریدههای خداوند» و «ایجاد احساسات، باورها و رفتارهای صحیح نسبت به طبیعت»، یاریگر ادامه حیات «نوع انسان» بر کرۀ زمین خواهد بود.
از این رو، پرورش لطافت دیدگاه و رفتار در کودکان و نوجوانان، آنها را نهتنها با «طبیعت» مهربانتر خواهد کرد بلکه انسانهای مهربانی پرورش خواهد داد که در آینده، با «انسانهای دیگر» نیز مهربانانه رفتار خواهند کرد و به دستیابی
بشر به زندگی سالمتر بر کرۀ زمین، کمک خواهند نمود.
چگونه با کودکان، درباره طبیعت حرف بزنیم؟
- برای انتقال پیامهای موردنظر به کودکان، مستقل از اینکه محتوای پیامها چه باشند، باید از ابزارهای مناسب و زبانی قابلفهم برای کودکان بهره گرفت. استفاده از «داستان»، یکی از روشهای مؤثر برای انتقال پیامها به کودکان است. بنابراین والدین و مربیان آموزشی، با انتخاب داستانهای «مناسب و هماهنگ با باورهای خانواده»، که توسط افرادی دارای دانش لازم در مورد سلامت معنوی نوشته شده باشند، میتوانند پیامهای خود را به کودکان منتقل کنند.
بهعنوان مثال، کتاب «کرم کوچولو»، به برخی مفاهیم مربوط به «رابطه فرد با طبیعت» از دیدگاه قرآن میپردازد. مطابق آیات قرآن، «طبیعت و جهان هستی»، نشانههایی (آیاتی) از خداوند هستند؛ همانگونه که «سخنان خداوند» در کتاب قرآن، نشانههایی (آیاتی) از خداوند هستند و این خود، بیانگر اهمیت طبیعت از نگاه خداوند است.
داستان «کرم کوچولو»، پیامهای «دوست داشتن طبیعت»، «احترام به حق حیات دیگر جانداران»، «آسیب نرساندن به دیگر جانداران»، «مهربانبودن با جانداران» و «استفاده درست از طبیعت، نعمتها و داشتهها» را به کودکان منتقل میکند. در این راستا، مفاهیم ایمان و شُکر نیز برای مخاطبان داستان توضیح داده میشود. در توضیح کلمه «ایمان»، ریشه لغوی آن (اَمن)، مورد استفاده قرار گرفته است. مطابق نظر برخی پژوهشگران قرآنی، کسی مؤمن شمرده میشود که دیگران از او در امان باشند و «دیگران»، نه فقط شامل انسانهای دیگر، بلکه شامل حیوانات، گیاهان و حتی اشیاء (غیرجانداران) نیز میشود. بنابراین رفتارهایی مانند حیوانآزاری، تخریب طبیعت، … و آسیبزدن به انسانهای دیگر به اشکال مختلف (بهلحاظ جسمی، روانی، مالی و …)، همگی رفتارهایی خارج از دایرۀ ایمان هستند.
در مورد کلمه شُکر نیز، در کتاب به دو معنای قرآنی آن («سپاس» و «استفادۀ درست از نعمتها و داشتهها») پرداخته میشود و تأکید میگ
ردد که استفادۀ نادرست از طبیعت و نعمتهای مختلف و هدر دادن آنها، امری ناپسند است.
- عمل به پیامهای یک داستان هدفمند از سوی کودکان در زندگی روزمره، نیازمند همسویی فکری و رفتاری و کمک والدین و مربیان در خانه، مراکز آموزشی (مانند مهدکودکها و دبستانها) و دیگر محیطهای زندگی است؛ چرا که موضوع سلامت معنوی، «روش زندگیکردن» انسانها است بنابراین لازم است در خصوص حیطه «رابطه فرد با طبیعت» نیز، کودکان با مطالب ذکرشده در داستانهای هدفمند و مفید درباره طبیعت، هر روز «زندگی» کنند.
* کتاب «کرم کوچولو»، نویسنده: سپیده امیدواری، تصویرگر: مقداد ساداتی، ناشر: انتشارات یگانهاندیش، تهران، 1399 (داستانی برای کودکان پنج ساله و بالاتر، دومین کتاب از مجموعه کتابهای «کودکان و زندگی»)
نقل تمام یا بخشی از متن حاضر، صرفا با اجازه کتبی نویسنده کتاب و با ذکر منبع آن (کتاب کرم کوچولو)، مجاز میباشد.